Mieszkańcy każdej jednostki samorządowej w Polsce mogą brać udział w referendum, które w istotny sposób może wpłynąć na ich losy. Takie referendum może być zorganizowane zarówno z woli władz jak i z woli mieszkańców.
Mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego, jako członkowie wspólnoty samorządowej w referendum wyrażają swoją wolę zasadniczo w trzech sprawach, które jasno zostały określone w konstytucji oraz w ustawie z 15 września 2000 o referendum lokalnym. Mieszkańcy mogą głosować w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki, samoopodatkowania się mieszkańców oraz w innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę.
Referendum w swojej istocie polega na udzieleniu na urzędowej karcie do głosowania odpowiedzi na postawione pytanie lub pytania, albo na dokonaniu wyboru pomiędzy zaproponowanymi wariantami. Mają prawo w nim brać udział wszystkie osoby stale zamieszkujące na obszarze danej jednostki samorządu terytorialnego, posiadające czynne prawo wyborcze (w Polsce jest to 18 lat) do organu stanowiącego (Rady) tej jednostki. Aby referendum zostało rozpisane z woli mieszkańców, wniosek musi złożyć 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu, albo 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa.
Przed samym głosowaniem odbywa się zawsze kampania referendalna, która rozpoczyna się z dniem podjęcia uchwały organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego o przeprowadzeniu referendum i ulega zakończeniu na 24 godziny przed dniem głosowania. W kampanii nagłaśnia się sprawę, która ma zostać poddana pod głosowanie oraz próbuje przekonywać się mieszkańców, aby zagłosowali w dany sposób.
Po zakonćzeniu kampani odbywa się głosowanie w sprawie, dla której referendum zostało rozpisane. Kiedy dzień głosowania zakończy się, trzeba podliczyć głosy. Wyniki referendum ustalają powołane w tym celu właściwe komisje. Po ogłoszeniach komisji już wiadomo jaką decyzję podjęli mieszkańcy.
Referendum lokalne jest jednym z instrumentów demokracji bezpośredniej, w którym mieszkańcy wypowiadają się na daną sprawę, istotną z punktu widzenia społeczności lokalnej. To bardzo ważny mechanizm, ponieważ w odróżnieniu do konsultacji społecznych, wyniki referendum, jeśli tylko spełnią wszystkie wymagania (np. dotyczące frekwencji) są wiążące dla lokalnej władzy.
