Konsultacje społeczne są istotnym elementem demokracji bezpośredniej. Często władze samorządowe organizują je, aby zorientować się w nastrojach społecznych. Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy konsultacje muszą zostać przeprowadzone.
Konsultacje społeczne polegają na wyrażeniu przez członków zbiorowości opinii w przedstawionej sprawie. Dzięki nim zostaje stworzona dwustronna relacja, która powstaje z inicjatywy administracji państwowej. W odróżnieniu od referendum wyniki konsultacji nie są wiążące dla organów władzy publicznej, co jednak nie umniejsza ich roli. Władza samorządowa dzięki nim jest w stanie zbadać emocje, zdania oraz opinie jakie panują wśród mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego.
Konsultacje można podzielić ze względu na ich obligatoryjność, czyli na sytuację, w których muszą się odbyć oraz na te, kiedy nie są one konieczne. Obligatoryjne konsultacje z mieszkańcami gminy przeprowadza się w procedurach m. in.: tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia gmin i ustalania ich granic; nadawania gminie lub miejscowości statusu miasta i ustalania jego granic; ustalania i zmiany nazwy gmin oraz siedziby ich władz; przed podjęciem uchwały w sprawie utworzenia jednostki pomocniczej gminy z inicjatywy innego podmiotu niż mieszkańcy; przed uchwaleniem statutu jednostki pomocniczej gminy; przed wystąpieniem z wnioskiem o ustalenie dodatkowej nazwy miejscowości zamieszkanej w języku mniejszości narodowej lub etnicznej oraz w procedurze ustalania, zmieniania lub znoszenia nazw urzędowych miejscowości i ich części oraz obiektów fizjograficznych.
Wszelkie inne sytuacje nie wymagają przeprowadzania konsultacji. Władze gminy mogą jednak się na nie decydować, chcąc poznać zdanie swoich mieszkańców. To bardzo ważny mechanizm, który pomaga aktywizować lokalną społeczność, a mieszkańcy (dzięki niemu) mogą poczuć, że mają realny wpływ na swoją gminę. Dobrze przeprowadzone konsultacje społeczne, które obejmują dużą grupę ludności, bardzo często pomagają lokalnej władzy na dobre zarządzanie gminą.
